É moi frecuente que nas tradicións
dos pobos haxa referencias míticas e a heroes
de remotas terras, como primeiros poboadores do seu
territorio tentando, así de relacionar a súa
orixe con antepasados de prestixio. Noia non ía
ser unha excepción e xustifica a súa
fundación nada menos que á neta de Jafet
( fillo de Noé), Noela, quen atracaría
nestas costas despois do Diluvio. O escudo da vila
recolle esta lenda ó representar a Noé
asomado á ventá da Arca, debaixo, as
ondas do mar e sobre ela unha pomba cun ramo de oliveira,
pechando o conxunto a Coroa Real.
Está situada no fondo
da ría de Muros e Noia, entre as puntas
de Abruñeiras e Testal.O municipio limita
ó N. co río Tambre que o separa
de Outes, ó S. e ó L. Con Lousame
e os concellos de Brión e Porto Son ó
N.L.. e SO. Respectivamente.
O territorio, pouco elevado,ten forma triangular
e está rodeado dunha serie de montañas:
San Lois, San Marcos, A Perouta, Berrimes,Sobreviñas
e Tállara.Un dos bordes do triángulo
serían os ríos Traba ( que recolle
as augas do Vilacoba, Pesqueira e S. Xusto)
pasa por debaixo dunha ponte gótica do
s.XIV ( Ponte de Traba) e xúntase co
Tállara baixo a Ponte de Noia.A súa
posición estratéxica convértea
nun lugar ideal para o control do comercio atlántico,
refuxio de barcos e vía natural de acceso
a Santiago. Climaticamente, a ría de
Muros e Noia encóntrase englobada no
dominio oceánico hiperhúmido. |
 |
Dentro do termo do Concello os restos
prehistóricos máis antigos remóntanos
ó Megalítico do que só temos
noticia da Anta de Argalo ( Cova da Moura) situada
no lugar do Páramo e o camiño que conduce
a ela bordea un dos tres castros catalogados: o de
Sobreviñas, os outros dous son o de San Lois
, asentado no cumio do monte e A Croa do Castro en
Santa María de Róo.
Os primeiros testemuños escritos
proceden dos escritores clásicos como Pomponio
Mela e Plinio e tamén aparece citado no Itinerario
de Antonino( onde se describen as vías romanas)
quen na vía chamada “per loca marítima”,
denomina a unha das mansións ( lugares para
descanso e avituallamento) como “Ad Duos Pontes”,
sen embargo,a citada vía costeira, non pasaba
pola actual Noia, moi posiblemente a vila estaría
situada entre a Barquiña e Barro.
Nos séculos iniciais da Idade
Media, entre o VIII e XI, prodúcese unha situación
de inseguridade que afecta a Europa atlántica
: son as invasións dos “pobos do mar”
(normandos e viquingos) ós que hai que engadir,
na Península, os musulmáns. Galicia
e Noia non ían ser alleas ás acometidas
destes pobos que obriga as poboacións costeiras
a adentarse cara a terra buscando refuxio e terras
de cultivo. No ano 1115 unha das “razzias”
dos musulmáns arrasa practicamente a primitiva
vila e leva ó rei Fernando II a conceder “Carta
Puebla” fundacional a Noia en 1168 pois a expansión
económica xeral dos séculos XII e XIII
propiciou o crecemento dos núcleos urbanos
xa existentes e a aparición doutros novos que
non obrigaba á desaparición do primeiro,
como é o caso de Noia. En Galicia a aceleración
do proceso urbanizador xira en torno a tres eixes:
· O Camiño de Santiago.
· As sedes episcopais.
· As vilas costeiras.
En efecto, a “invención”
(achado) do sepulcro do Apóstolo Santiago atraerá
unha crecente afluencia de peregrinos e non só
polas vías terrestres, moito máis utilizadas,
poderá achegarse a Santiago senón tamén
as marítimas serán importantes vías
de acceso e Noia é un bo exemplo de vila costeira
que atrae a peregrinos e mercaderes, sobre todo británicos,
ademais dos que, unha vez venerado o Santo, continúan
a súa peregrinación ata Fisterra e o
seu desenvolvemento estará baseado na actividade
mercantil, pesqueira ...
Por mar chegaban tamén “os
cruzados” que ían defender os Santos
Lugares, como cita o profesor D.Álvaro de las
Casas: “ hacia 1147 una armada salida de Dartmouth
con soldados de Flandes, la baja Alemania, Inglaterra
y Aquitania que tomaban parte la cruzada que predicara
S. Bernardo, corrió gravísimo peligro
a causa de una tormenta y pudo encontrar refugio en
nuestro puerto donde se reunieron y repararon sus
200 naves”(A.delas Casas “O cemiterio
de Sta.María a nova”.Estudio introductorio
de X.Torres, páx.11).
Neste documento
fundacional da vila ponse de manifesto o trato
preferencial ós peregrinos ó suprimir
o dereito chamado do “naufraxio”, desde
A Coruña a Padrón, que concedía
ó señor ( o Arcebispo) apoderarse dos
navíos que naufragasen nas costas e os despoxos
dos náufragos. O porto Totum Bonum vai ser
cedido á Mitra Compostelá pero o rei
reservará para a Coroa a metade do “dereito
de ancoraxe”, imposto por fondear no porto,
o cal pon de manifesto o seu valor económico.
O Arcebispo de Santiago, como señor
da vila, tiña unha serie de privilexios sobre
a vila de Noia, como mostra este documento dalgunhas
cargas impositivas que cobros axentes do prelado e
que evidencian a variada producción noiesa.
Iten ha de auer el mayordomo la meytad
del diesmo de los marineros e de los hombres de las
naves de los baxeles.
Iten ha de auer el mayordomo la meytad del dinero
del pan e del millo de los labradores que van labrar
fuera de la villa a las otras feligresías que
dan por que non los onbres labradores a la eglesia
(sic).
Iten a de auer el mayordomo la meytad del diesmo de
las ortas que labrar fuera de la villa e de las fructas
de las cortiñas de la villa.
Iten ha de auer el mayordomo la meytad de los dineros
e ofertas de pan e de vino e de huauos e frutas que
dan e ofrecen a la eglesia de sant Martiño
de Noya por dia de defuntos e e por esa feira mayor
(viernes santo) e a eglesia de Santa Maria la Nueua.
Iten ha de quer el mayordomo la meitad de los diesmos
de las bestias brabas e de los poldros que an de dar
por ledeyñas (letanías) de mayo e por
el año de los que venden los vezinos de la
villas en las feiras en el tiempo del año e
de las bestias que fallan en el monte.
Iten ha de auer el mayordomo del portaje de la sal
que viene a la villa e que della sale asy por mar
como por tierra de los que no son veziños.
Iten ha de auer el mayordomo de la carga de cera XXX
soldos.
Iten dan al mayordo las panaderas o cataneyras que
venden el pan e castañas en el estanco por
dexar vender ende en el tapal a los bebedores. Anse
de avenir con el mayordomo por ello.
Iten ha de quer el mayordomo la carcelaje de los presos
que lieva el mayordomo XXX soldos de cada uno que
entra en lo rapal.
Iten ha de auer el mayordomo el omezio de los ombres
que matan en la villa de Noya que son CX libres de
cada un omezio.
Iten ha de auer el mayordomo la primera lamprea que
los ombres de moyno (muíño) matar en
el río Tamere desta parte so pena de LX soldos
leoneses. A.López Ferreiro:”Fueros
municipales de Santiago y su tierra”
Tamén a Mitra Compostelá
tiña poder para administrar xustiza como amosa
este documento que o Arcebispo de Santiago, D.Xoan
Arias concede á vila de como se debe administrar
a xustiza nela:
1.Sy algun vizino fuer a casa de
su vizino por rason de le facer mal e le entrar en
la casa e le echar piedras o al (otra cosa semejante)
febe aver al mayordomo LX soldos.
2. Sy alguno con palo o con fuste o en contra manera
cualquier que lo derribe de terra e otro erger de
terra, abrá al mayordomo LX soldosEt sy alguno
fuer derribado e se erger por por sy, non debe aver
al mayordomo de caeda masde X soldos.
3. Sy alguno llamar a muger alevosa (adúltera)
e dicer que con los fijos agenos fornecidos, debe
dar al mayordomo LX soldos, si non provar aquello
que diz.
5. Et todo onbre que la justicia echar fuera de la
villa, quando lo colleren debe aver al mayordomoV
soldos.
6. Si la justicia quebrar las medidas del tabernero
por justicia, debe a pechar aque tavernero V soldos:
e es la meytas del mayordomo e la meytad de la justicia.
7. Et si algún onbre por sana echar mano en
otro, asy en pao en callos, debe pechar por cada vegada
V soldos; e asy fueren anbas las manos X soldos.
8. Si alguno dixere a su viziño que he ladrón
he le nomear de qualquier fruto, se le non provar,debe
pagar las novenas del furto al mayordomo.
9. La justicia debe tener la voz de la muger biuda
que for vezina e de orfano que ovire pleito ante el
jues.
10. Et sy el vizino de la villa dever alguna cosa
a onbre de fuera de la villa e non ovier bienes, o
el mayordomo non fallar penoras que del sean, et vizino
non quizer pagar a diuda, et sy aquel cuyo deudor
he querellar del a justicia, develo echar fuera de
la villa e encontrar que ninguno no lo tenga en casa
Et sy alguno lo acoger, debe pechar la devida a aquel
cuyo devedor he. A.Lòpez Ferreiro:
Fueros municipales de Santiago y su tierra.
Pese a non ter carácter de reguengo,
noia vai seguir contando co favor real con Alfonso
IX (fillo de Fernado II) ó concederlle o privilexio
de exclusiva para elaboración do saín
(graxa obtida da sardiña) o que vai favorecer
a industria e constata a riqueza de sardiña.
Este privilexio, que comparte con Pontevedra, vai
ser ratificado por Fernado III en 1238 e ademais engade
ó escudo de noia a media lúa e as cadeas
quebradas pola, ó parecer, axuda prestada pola
vila na reconquista de Sevilla.
Noia, como cidade
con poder económico, ten unha burguesía
que aporta unha nova mentalidade, común en
toda a Europa occidental, que potencia a busca de
beneficio como resultado dunha actividade comercial
polo tanto opoñeranse ó dominio da Mitra
como señorío da vila pero tamén
os monarcas pretenderán frear o poder dos señores
feudais e temos, outra vez, relación coa dinastía
real na figura de Alfonso X, o Sabio, quen, home do
seu tempo, acepta as novas ideas xurdidas da actualización
do Dereito Romano Cesarista dos legistas de Bolonia
cunha clara tendencia a formas autoritarias. Ámbolos
dous intereses converxen no desexo de suprimir o señorío
eclesiástico e que vai ter o apoio real e de
parte da nobreza noiesa, aínda que non se vai
conseguir.
Sen embargo, isto non vai ser óbice
para que parte da nobreza de habitantes noieses foran
fieis ós Arcebispos, tal é o caso de
Fr.Berenguel de Landoira, nomeado arcebispo de Santiago,
vai encontrar refuxio e simpatía na vila, logo
que en Santiago téñanse producido unha
serie de revoltas con intención de depender
directamente do rei e capitaneadas polo cabaleiro
Alonso Suárez de Deza quen saqueaba as terras
do señorío compostelá (cousa
nada excepcional naquela época).
Este arcebispo, agradecido, vai contribuír
o engrandecemento de Noia desde tras ámbitos:
1. Celebrando en 1319 un Sínodo
diocesano.
2. Intercedendo ante a Corte en
1320 a concesión de fondos para a construcción
da muralla.
3. Reedificando a Igrexa de Santa
María (1327)
|
 |
Sínodo é unha xunta do
clero da Dioceses presido polo Arcebispo e, ademais
dos asuntos eclesiásticos en si, esta xuntanza
vai servir para ameazar con severísimas penas
ós santiagueses sublevados. Con axuda da Coroa
vai reducilos na Rocha, preto de Santiago, e alí
“ o cabaleiro Deza perdeu a cabeza”....
Respecto á construcción
da muralla, esencial para defensa, prestixio e incluso
aproveitada para construcción de vivendas adosadas,
D.Berenguel expón á raíña
rexente, Dona María de Molina que:” los
de la villa de Noia eran muy pobres et muy astragados
por racon de cavalleros et de otros homes poderosos
quelles mal por razon de que la dicha villa no es
cercada” conseguindo un Real Privilexio mediante
o cal os veciños de Noia quedaban exentos de
tributos e cargas á Coroa durante seis anos
o que permitía ós noieses acadar os
fondos necesarios. Seguindo o profesor P.García
Vidal, esta muralla non sería a primitiva.
A Igrexa de Santa María , de
estilo gótico mariñeiro, vai ser reconstruída
a partires dunha pequena capela polo que desde entón
recibe o de A Nova, ten no seu tímpano de entrada
a representación da Epifanía e a esquerda
da Virxe co Neno aparece o propio D.Berenguel de Landoira.
A vila de Noia é xa considerada
como un dos portos principais de Galicia,é
por iso que vai ser ameazada, xunto con A Coruña,
polo Duque de Lancaster, pretendente ó trono
castelán, o rei Juan I manda reforzos e parece
de comentou: “Mientras tenga en mi poder las
villas y fortalezas de La Coruña y Noya, seré
Señor de Castilla.
Outro arcebispo que vai ter, tamén,
unha relación positiva con Noia é D.Lope
de Mendoza o cal mandará reedificar a Igrexa
de San Martiño, igualmente de estilo gótico
mariñeiro, como no caso de Santa María
tamén este arcebispo está representado
no tímpano da entrada lateral. Pasará
temporadas no pazo-fortaleza do Tapal e apoia as queixas
dos veciños
